ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 10، دی 1401 ، شماره پی در پی 80

نقد کنایه های قاموسی و زبانی و ابداعی در صد سال شعر محاوره ای فارسی (1300 تا 1400 شمسی)

صفحه (231 - 253)
رؤیا رفیع‌زاده تفتی ، مه دخت پورخالقی چترودی (نویسنده مسئول)، علی علیزاده
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1400

چکیده

زمینه و هدف: کنایه یکی از ابزارهای ادبی است که توسط مردم ساخته میشود و به همین دلیل با زبان عامیانه در شعرهای محاوره ای سازگاری فراوانی دارد. بررسی خصوصیّات کنایه در شعرهای محاوره ای قرن گذشته که از لحاظ تاریخی در دوره های انقلاب مشروطه، حکومت پهلوی و عصر انقلاب اسلامی واقع میشود، نشان میدهد این صنعت نزد شاعران محاوره سرای مزبور کاربرد فراوانی داشته است.

روش مطالعه: داده های ضروری برای انجام این پژوهش از طریق مطالعه در منابع کتابخانه ای بدست آمده است. سپس این داده ها با شیوۀ توصیفی-تحلیلی بررسی شده است.

یافته ها: شعر محاوره ای دورۀ پهلوی دو برابر بیش از دوره های قبل و بعد آن تصویری است و در شعرهای محاوره ای معاصر فارسی پرکاربردترین صورت خیال «کنایه» است. زبان شعر محاوره ای عصر پهلوی کناییتر از دیگر دوره هاست. با توجّه به گوناگونی انواع کنایه براساس جایگاه آن نزد مردم و وضوح و خفای کنایه ها، انواع «زبانی» و «قاموسی» -که به دلیل دانش زمینه ایِ مخاطب از آنها عموماً در گروه ایما قرار دارند- با سادگی و مردمی بودن شعر محاوره ای تناسب بیشتری دارند. هرچند سادگی فهم کنایه ها در هر سه دوره بارز است، این صفت در کنایه های عصر مشروطه بیش از دو دورۀ بعد وجود دارد.

نتیجه گیری: شعر محاوره ای که شعری مردمی است با استفاده از ظرفیّت ادبی ابزار کنایه ارتباط بیشتر و آسانتری با مخاطب برقرار میسازد و چنانچه شاعر محاروه سرا علاوه بر کنایه از ضرب‌المثل هم کمک بگیرد، شدت تأثیرگذاری کلام شاعر بسیار افزایش خواهد یافت و این شگردی است که شاعران محاوره سرا در طول یکصد سال اخیر (1300 تا 1400ش.) از آن بهره گرفته اند.

کلمات کلیدی
شعر معاصر , شعر محاوره ای , کنایه , مشروطه , پهلوی , انقلاب اسلامی

• اخوان ثالث، مهدی. (1371)، ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم، چاپ2، تهران: مروارید.
• ایرج میرزا. (1353)، تحقیق در احوال و افکار و اشعار ایرج میرزا، به اهتمام محمّدجعفر محجوب، چاپ3، تهران: رشیدیّه.
• بهمنی، محمّدعلی. (1389)، مجموعۀ اشعار، چاپ1، تهران: نگاه.
• بهمنیار، احمد. (1327)، «مثل»، مجلّۀ یغما، (10) 1، صص 3-6.
• بهمنیار، احمد. (1328)، «مثل چیست؟»، مجلّۀ یغما، (2) 2، اردیبهشت‌ماه، صص 49-52.
• پارسا، سیّداحمد. (1397)، «پیوند تشبیه و کنایه در یک گونۀ بلاغی نادر در ادب عامّه»، مجلّۀ فرهنگ و ادبیات عامّه، (22) 6، مهر و آبان، صص 106-91.
• پورنامداریان، تقی. (1377)، خانه ام ابری است، تهران: سروش.
• تجلیل، جلیل. (1376)، معانی و بیان، چاپ8، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• تفتازانی، مسعودبن عمر. (1416ق.)، المطوّل، تحشیّۀ سیّدمیرشریف، قم: مکتبه الدّاوری.
• التّهانوی، محمّدعلی. (1967م.)، کشّاف اصطلاحات الفنون، تهران: خیّام و شرکا.
• ثروتیان، بهروز. (1369)، بیان در شعر فارسی، تهران: برگ.
• جرجانی، عبدالقاهر. (1368)، دلایل الاعجاز فی القرآن، ترجمۀ سیّدمحمّد رادمنش، مشهد: آستان قدس.
• جرجانی، عبدالقاهر. (1422ق.)، اسرار البلاغه، تحقیق و تعلیق: محمود محمّد شاکر، قاهره: دارالمدنی.
• خویشتندار، پریسا و محمّدی، محمّدحسین. (1394)، «بررسی کنایه در شعر منوچهر آتشی از منظر زیباشناسی و نوآوری در کنایات»، مجلّۀ بهار ادب، (4) 8 زمستان، صص 201-215.
• ذوالفقاری، حسن. (1385)، داستانهای امثال، چاپ2، تهران: مازیار.
• راستی‌کردار، مرضیّه. (1398)، «ساختارشناسی معنایی کنایه و ضرب‌ا‌لمثل»، مجلّۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، (2) 32 بهار، صص36-30.
• سراج، سیّدعلی و همکاران (1394)، «بررسی و تحلیل زیبایی‌شناسی کاربرد کنایه در شعر نسیم شمال»، مجلّۀ پژوهشهای ادبی و بلاغی، (13) 4 زمستان، صص 56-43.
• سرمد، زهره و همکاران. (1394)، «بررسی تصویر در غزل شهریار»، مجموعۀ مقالات همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی، اسفندماه، بوشهر.
• سنچولی، احمد. (1391)، «کنایه در شعر نیمایوشیج»، مجلّۀ تاریخ ادبیات، شمارۀ 3(پیاپی71)، زمستان، صص 117-130.
• سیوطی، جلال‌الدّین. (بی‌تا)، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمّدابوالفضل ابراهیم، قم: منشورات الشّریف الرّضی.
• شاملو، احمد. (1372)، هوای تازه، چاپ8، تهران: نگاه.
• شریفیان، مهدی. (1393)، «جنبه های بلاغی در شعر اخوان ثالث»، مجلّۀ زیبایی‌شناسی ادبی، (19) 5 بهار، صص 1-16.
• شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1383)، صورخیال در شعر فارسی، چاپ 9، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1381)، بیان، چ3، تهران: فردوس.
• شهریار، محمّدحسین. (1386)، دیوان شهریار، چاپ30، تهران: نگاه.
• صابر، علی‌اکبر. (1942م.)، شعر لر، باکو: آذر.
• صالحی طریق، معصومه و ذاکری، احمد. (1396)، «بررسی محتوای کنایه های غزلیات منزوی»، مجلّۀ دهخدا، (32) 9، تابستان، صص 135-177.
• فرّخزاد، فروغ. (1383)، مجموعۀ اشعار، تهران: شادان.
• قزوه، علیرضا. (1389)، عشق علیه السّلام، تهران: سورۀ مهر.
• کزّازی، میرجلال‌الدّین. (1381)، زیباشناسی سخن پارسی (بیان)، تهران: نشر مرکز.
• مرتضوی، سیّدجمال الدّین و نجفی بهزادی، سجّاد. (1390)، «بررسی و مقایسه صورخیال در شعر حسین منزوی و قیصر امین پور»، مجلّۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، شمارۀ15(پیاپی70)، بهار، صص 167-196.
• مشفق کاشانی، عبّاس. (1388)، نفس نسترن، تهران: قلم.
• مصطفوی، نداسادات و همکاران (1394)، «زبان و فرهنگ عامیانه در اشعار حمید مصدّق»، مجلّۀ فنون ادبی، (2) 7 پاییز و زمستان، صص 109-126.
• موسوی، سیّده زهرا و همکاران (1397)، «تحلیل بلاغی عناصر چندمعنایی در شعر فروغ فرخزاد»، مجلّۀ متن‌پژوهی ادبی، (78) 22 زمستان، صص 125-148.
• نسیم شمال، سیّداشرف‌الدّین گیلانی. (1338)، باغ بهشت، قم: بی‌نا.
• واثق عبّاسی، عبدالله و همکاران. (1395)، «تصویرپردازی در اشعار محمّدعلی بهمنی»، مجموعۀ مقالات یازدهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، بهار، گیلان، صص 2279- 2307.
• هاشمی، احمد. (1388)، جواهرالبلاغه، به کوشش عبدالحمید مردانی و محمّد عبدالحمید کاظم شامیری، چاپ3، قم: مرکز برنامه ریزی و تدوین متون درسی.
• همایی، جلال‌الدّین. (1373)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ9، تهران: هما.
• Dirven, Rene; Porings, Ralf. (2002). Metaphor and Metonymy in Comparison and Contrast, 1st print, Berlin: Walter de Gruyter.